اهمیت آشنایی با اصطلاح مستثنیات دین از آنجایی است که در نحوه اجرای محکومیت‌های مالی تاثیر مهمی دارد و هرگاه شخصی (حقیقی یا حقوقی) دادخواست مطالبه طلبی را از شخصی دیگر (حقیقی یا حقوقی) داشته باشد، پس از صدور حکم و پیروزی فرد درخواست کننده و صدور اجرائیه، شخص بدهکار (مدیون) موظف است ظرف مدت 10 روز نسبت به پرداخت دین و بدهی خود اقدام کند و چنانچه اقدام به پرداخت نکند طلبکار می‌تواند از دادگاه درخواست توقیف اموال وی را نماید. اما قانون در خصوص توقیف اموال، استثنائاتی را جهت حفظ حقوق اولیه بدهکار و افراد تحت تکفل ایشان در نظر گرفته است که مربوط به مستثنیات دین است. بنابراین در این مقاله به تعریف مستثنیات دین و قوانین حقوقی مربوط به آن می‌پردازیم.
تعریف مستثنیات دین
به آن بخش از اموال یک فرد حقیقی که در صورت بدهکار بودن ایشان قابل توقیف و یا فروش نمی‌باشد، مستثنیات دین گفته می‌شود. یعنی چنانچه فرد محکوم به پرداخت مالی به طلبکار باشد، این پرداخت از اموالی انجام می‌شود که جزو مستثنیات دین نیستند.
چه اموالی جزو مستثنیات دین محسوب می‌شود؟
به طور کلی هرگونه مال و یا دارایی که جزو لوازم و مایحتاج ضروری زندگی باشد و یا فرد از طریق آن امرار‌معاش کند، جزو مستثنیات دین محسوب شده و در صورت بدهی مالی، امکان فروش و یا توقیف این اموال جهت پرداخت بدهی فرد وجود ندارد. مطابق ماده 24 قانون اجرای محکومیت‌های مالی مصوب سال 1394 اموالی که شامل مستثنیات دین می‌باشد به شرح زیر است:
مسکن مورد نیاز فرد بدهکار و افراد تحت تکفل وی به گونه‌ای که مسکن در شأن ایشان باشد.
توضیح: مطابق قانون هر شخصی نیاز به مسکن برای زندگی دارد، بنابراین چنانچه فرد بدهکار مسکن داشته باشد و در آن زندگی کند و مسکن با شأن اجتماعی او مطابقت داشته باشد، یعنی مسکن مجلل و یا گران قیمت نباشد در حدی که فرد بتواند از فروش مسکن بدهی خود را پرداخت نماید و یک مسکن معمولی در حد نیاز برای خود تهیه کند، آن مسکن اولیه قابل فروش و یا تصرف بابت بدهی این فرد نخواهد بود. اما همانطور که گفته شد اگر مسکنی که فرد بدهکار در آن سکنی دارد بالاتر از شأن وی باشد به نحوی که با فروش منزل و پرداخت مبلغ بدهی، فرد بتواند منزلی برای سکونت تهیه نماید دیگر این مسکن جزو مستثنیات دین نبوده و می‌توان جهت وصول مطالبات طلبکار درخواست فروش یا توقیف منزل را نمود.
نکته: چنانچه فرد بدهکار بیشتر از یک مسکن داشته باشد نیز، شامل مستثنیات دین نبوده و قابل توقیف و فروش می‌باشد.
اثاث و لوازم اولیه زندگی جهت امرار معاش
توضیح: به عنوان مثال لوازمی مانند یخچال و فریزر، اجاق گاز، تلویزیون، فرش، ظروف آشپزی، بخاری و کولر و امثال اینها که جزو امکانات اولیه زندگی بوده و شخص بدون داشتن آنها دچار مشکل در نحوه زندگی عادی می‌شود.
- آذوقه موجود در منزل جهت مصرف روزانه و یا ذخیره مدت زمان کوتاه به اندازه نیاز فرد بدهکار و افراد تحت تکفل وی.
وسایل و ابزار‌آلات کار و پیشه
توضیح: ابزار و لوازمی که مربوط به کسب و کار و درآمد‌زایی یک فرد می‌باشد شامل قانون مستثنیات دین بوده و قابل فروش و یا تصرف جهت وصول مطالبات نمی‌باشد. چرا که فرد از طریق این لوازم، کار و حرفه خود را پیش برده و جهت امرار معاش و پرداخت بدهی خود از آن کسب درآمد می‌کند. به طور کلی ابزاری که با توجه به عرف هر حرفه جزو ابزار کار اولیه آن شغل و حرفه باشد جزو مستثنیات دین محسوب می‌شود.
نکته: باید در نظر داشت با آنکه تجهیزات کسب و پیشه از جمله مستثنیات دین است، اما این قانون در خصوص مغازه و زمین کشاورزی صدق نمی‌کند.
نکته: خودرو جزو مستثنیات دین محسوب نمی‌شود اما چنانچه شخص محکوم‌علیه تاکسی داشته باشد که از طریق آن امرار معاش می‌کند، تاکسی وسیله کسب و کار او حساب شده و در دسته اموال مستثنیات دین قرار می‌گیرد و قابل توقیف نخواهد بود.
تلفن مورد نیاز فرد بدهکار (مدیون) شامل یک خط تلفن همراه و یک خط تلفن ثابت
توضیح: چنانچه فرد بدهکار یا همان مدیون خط تلفنی بیشتر از موارد ذکر شده داشته باشد جزو مستثنیات دین نبوده و قابل اقدام قانونی جهت پرداخت بدهی وی می‌باشد و همچنین اگر خط تلفن از جمله شماره‌های رند با قیمت بالا باشد. چرا که فرد می‌تواند جهت رفع نیاز اولیه خود از یک خط تلفن معمولی یا حتی اعتباری نیز استفاده کند.
کتاب و لوازم علمی و تحقیقاتی برای افراد اهل علم و دانش و تحقیق به گونه‌ای که در شأن ایشان باشد.
توضیح: ابزار الکترونیکی مانند کامپیوتر و لپ‌تاپ و تبلت و غیره که این روزها از لوازم مطالعه و تحقیق هستند نیز جزو مستثنیات دین بوده و قابل دخل و تصرف و یا فروش بابت بدهی فرد نمی‌باشند. این مورد شامل گوشی همراه نیز می‌باشد. به نحوی که گوشی همراه در حد یک گوشی معمول و مطابق با شأن و نیاز شخص باشد و چنانچه گوشی موبایل گران قیمت بوده و یا بیشتر از یک عدد باشد شامل مستثنیات دین نخواهد بود.
- مبلغ ودیعه بابت اجاره منزل در صورتی که توقیف آن مبلغ باعث مشقت مستأجر در پرداخت مبلغ اجاره شود و این در صورتی است که منزل مورد اجاره در شأن مستأجر و یا همان شخص بدهکار باشد. یعنی در حد مسکن مورد نیاز و معمول برای زندگی.
احکام و نکات مستثنیات دین
- قوانین مربوط به مستثنیات دین تنها در خصوص خواسته و مطالبه افراد حقیقی کاربرد دارد و در خصوص افراد حقوقی صادق نخواهد بود.
- اگر خواسته و شکایت شخص طلبکار در دعوای حقوقی مربوط به مال مشخصی مانند مسکن باشد که در دست فرد بدهکار قرار دارد، در اینجا مسکن شامل قانون مستثنیات دین نبوده و باید به طلبکار واگذار شود. اما چنانچه طلب بر سر مال مشخصی نباشد قوانین مستثنیات دین اجرا می‌گردد.
- چنانچه شخص بدهکار یا محکوم‌علیه مالی را که در دسته مستثنیات دین است خود به عنوان توقیف بابت بدهی معرفی کند دیگر شامل قوانین مستثنیات دین نبوده و قابل توقیف خواهد بود.
- اجرای قوانین مربوط به مستثنیات دین تنها تا زمان حیات شخص محکوم علیه قابل اجرا خواهد بود و در صورت فوت شخص مدیون، تمامی اموال وی قابل توقیف می‌باشد. حتی تقسیم ارث نیز پس از پرداخت بدهی‌های فرد فوت شده انجام خواهد شد و اینکه وراث به آن مال نیاز داشته باشند یا خیر در توقیف اموال تأثیری نخواهد داشت.
- اگر مستثنیات دین به طریقی به مال دیگری تبدیل شده باشد می‌توان از منبع مال جدید طلب را وصول نمود. (البته موارد استثنا و تبصره‌هایی ممکن است وجود داشته باشد که تشخیص و صدور حکم آن بستگی به نظر قاضی خواهد داشت)
- در خصوص احکام جزایی مانند استرداد ، ضبط یا مصادره اموال، محدودیتی به عنوان مستثنیات دین وجود ندارد.
- قوانین مستثنیات دین در بحث توقیف اموال در تامین خواسته نیز مورد اجرا می‌باشد.
مرجع صالح تشخیص و رسیدگی به مستثنیات دین
همانطور که گفته شد اموالی که جزو مستثنیات دین است در قانون به وضوح بیان شده است، با این حال از آنجایی که در برخی از پرونده‌ها پیچیدگی‌هایی در خصوص تشخیص این اموال وجود دارد نیاز است تا یک مرجع صالح ماهیت اموال محکوم‌علیه را مشخص کرده تا وصول مطالبات و بدهی‌های فرد از اموالی غیر از مستثنیات دین صورت بگیرد. مرجع صالح تشخیص اموال مستثنیات دین دادگاه اجرای حکم می‌باشد.
همچنین در اجرای حکم باید شأن و منزلت اجتماعی و شرایط کلی بدهکار در نظر گرفته شود و با توجه به این شرایط اجرای حکم صورت پذیرد. در این خصوص مرجع صالح بررسی کننده و تشخیص شأن اموال محکوم‌علیه که این اموال پایین‌تر یا بالاتر از شأن وی است، دادگاه صادر کننده حکم می‌باشد.
مستثنیات دین در اجرای مهریه
در بحث مطالبه مهریه و به اجرا گذاشتن آن توسط زن که از طریق اجراییات ثبت صورت می‌گیرد نیز، قوانین مربوط به مستثنیات دین در نظر گرفته شده و اجرا می‌شود. مطابق ماده 61 آیین‌نامه اجرای مفاد اسناد رسمی لازم‌الاجرا، در توقیف اموال مرد بابت پرداخت مهریه زن، اموالی که در این ماده به عنوان مستثنیات دین نام برده شده (دقیقا مطابق اموالی که در ماده 24 قانون اجرای محکومیت‌های مالی بیان شد) توقیف نخواهد شد و چنانچه این اتفاق رخ دهد، مرد می‌تواند اعتراض خود را اعلام کرده و ثابت کند که مال توقیف شده جزو مستثنیات دین می‌باشد و آن را از توقیف خارج نماید.
پرونده‌های مالی مربوط به مستثنیات دین مانند دیگر پرونده‌های حقوقی دارای پیچیدگی‌های خاص خود هستند که افراد عادی از این پیچیدگی‌ها اطلاعی ندارند. بنابراین بهتر است اگر درگیر چنین پرونده‌ای هستید برای دریافت نتیجه بهتر، از یک وکیل متخصص در این زمینه کمک بگیرید. وکلای فوق تخصصی وکیل اول آماده پاسخگویی و ارائه مشاوره به شما در خصوص پرونده مستثنیات دین هستند. برای دریافت مشاوره از بخش تماس با ما و یا مشاوره رایگان 24 ساعته با ما در ارتباط باشید.